Türk tarihinin karanlık sayfalarından biri olan Cemal Paşa suikastı, tam 101 yıl geçmesine rağmen hâlâ gizemini koruyor. İttihat ve Terakki'nin "Üç Paşa"sından biri olan Ahmed Cemal Paşa'nın 21 Temmuz 1922'de Tiflis'te düzenlenen suikastta hayatını kaybetmesi, dönemin siyasi atmosferini derinden etkiledi.
Suikasta Giden Süreç
1922 yılının Temmuz ayında Cemal Paşa, Gürcistan'ın başkenti Tiflis'te bulunuyordu. Bu ziyaretin amacı, Rusların kendisi hakkındaki olumsuz görüşlerini değiştirmek ve Afganistan politikaları konusundaki endişeleri gidermekti.
9 Temmuz 1922'de Mustafa Kemal Paşa'ya yazdığı mektupta, gerginleşen Ankara-Moskova ilişkilerinin düzeltilmesi ve Enver Paşa ile aralarında herhangi bir bağlantı olmadığının açıklanması konularını ele almıştı. Ayrıca, Ankara temsilcisi Ali Fethi Okyar ile Kars veya Trabzon'da buluşma önerisinde bulunmuştu.
Suikastın Gerçekleştiği Gece
21 Temmuz 1922, saat 22:30 civarında Cemal Paşa, yaverleri Nusret ve Süreyya Beyler ile birlikte Osmanlı Devleti'nin Moskova Büyükelçisi Ahmet Muhtar Paşa'nın Tiflis temsilcilik binasından otele dönerken saldırıya uğradı.
Saldırı, Büyük Petro Caddesi ile Rus gizli polisi ÇEKA'nın binasının bulunduğu Yukovski Sokağı'nın köşesinde gerçekleşti. Bir otomobilden çıkan yaklaşık on kişilik silahlı grup, Cemal Paşa ve yaverlerine ateş açtı.
Suikastın Detayları
- İlk kurşunla itfaiye neferi Karakin Dilanyan vuruldu
- İkinci ateşte kimliği belirsiz bir kadın hayatını kaybetti
- Yaylım ateşi başladığında genç yaver Süreyya Bey, Paşa'yı korumaya çalışırken vuruldu
- Cemal Paşa ensesine ve beline üç kurşun aldı ve olay yerinde hayatını kaybetti
- Yaver Nusret Bey beş kurşunla derhal öldü
- Süreyya Bey tek kurşun almasına rağmen hastanede vefat etti
Suikastın Failleri ve Şüpheliler
Saldırganlardan kimse o gece yakalanamadı. Ertesi gün Taşnak fedailerinden Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan adlı iki Ermeni subay gözaltına alındı. Ancak yeterli kanıt bulunamadığından kısa sürede serbest bırakıldılar.
Farklı Teoriler
The Times gazetesi 28 Temmuz 1922 tarihli nüshasında, suikastı Ermenilerin değil, Rus ÇEKA'sının gerçekleştirmiş olabileceğini yazıyordu. Gazeteye göre, Cemal Paşa'nın Enver Paşa ile Mustafa Kemal Paşa'yı barıştırarak Rusya'nın nüfuzunu kırmaya çalıştığından şüpheleniliyordu.
Uluslararası Tepkiler
Suikast haberi farklı kesimlerden çeşitli tepkiler aldı:
- Ermeni gazeteleri olayı üzüntüyle karşıladı ve henüz fail belli değilken Ermenileri suçlamanın haksızlık olduğunu vurguladı
- Rum basını ise Cemal Paşa'nın bu sonu hak ettiğini yazdı
- Rus Sefiri Aralof "Cemal Paşa, Türkiye'nin büyük bir evladı ve Rus-Türk dostluğunun ateşli bir taraftarıydı" diyerek teessürlerini belirtti
Defin ve Anma
TBMM'nin aldığı karar doğrultusunda Cemal Paşa'nın kardeşi Yüzbaşı Kemal Doğuluoğlu Tiflis'e giderek cenazeleri aldı. Kazım Karabekir'in sağladığı özel trenle Erzurum'a getirilen cenazeler, 28 Eylül 1922'de Kars Kapısı'ndaki mezarlıkta, 1914 Sarıkamış hezimetinin mimarlarından Hafız Hakkı Paşa'nın kabrinin yanına defnedildi.
Cemal Paşa'nın Kişiliği
Falih Rıfkı Atay'ın aktardığı anekdotlara göre, Cemal Paşa'nın karakteristik davranışları şöyleydi:
"Suriye'de derlerdi ki, eğer Cemal Paşa birisiyle görüştüğü zaman burnunu kaşırsa sürgün düşünüyor, sakalını karıştırırsa affedip etmemeyi düşünüyor demektir. Yalnız bıyık burmasından korkunuz, o zaman bu görüşmenin idama kadar yolu vardır."
Kudüs'ün İngilizlerin eline geçtiği gün Falih Rıfkı'nın gözlemlediği sahne ise onun vatan sevgisini gösteriyor:
"Kudüs'ü İsrailoğulları gibi bırakmadık; Türkler gibi bıraktık."
Çözülemeyen Gizem
101 yıl geçmesine rağmen Cemal Paşa suikastının gerçek failleri ve arkasındaki güçler hâlâ belirsizliğini koruyor. Bu olay, Türk tarihinin karanlıkta kalan sayfalarından biri olarak günümüze kadar geldi.
Suikast, sadece bir kişinin hayatına mal olmakla kalmadı, aynı zamanda o dönemin karmaşık siyasi dengeleri ve uluslararası ilişkiler ağında önemli bir dönüm noktası oldu. Cemal Paşa'nın ölümü, İttihat ve Terakki döneminin kapanışını simgelerken, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin önündeki zorluları da gözler önüne serdi.
Bu yazı, Türk tarihinin önemli olaylarından birini ele alan akademik kaynaklardan derlenmiştir. Cemal Paşa suikastı hakkında daha detaylı bilgi için tarih araştırmalarını takip edebilirsiniz.
){kind=link}
0 Yorumlar